Bespiegeling, waar of niet?

Waar of niet waar (onwaar), is volgens velen gelijk aan waarheid, het vage, maar o zo fundamentele begrip. Waarheid is voor velen een overeenstemming tussen hun eigen verstand (waarbij opgedane kennis leidend is) en wat men de werkelijkheid noemt, een reeks van feiten gekoppeld aan hetgeen waarneembaar is. Iedereen neemt iets anders waar, naar gelang de kennis en ervaring. In de vroegste jeugd wordt de waarheid gekweekt en ze zal in het latere leven een andere waarheid zijn dan andere mensen beleven. Uiteindelijk is er dus geen waarheid en is het zoeken ernaar, of het willen definiëren ervan, een verspilling van tijd, middelen, geld, levens.

Filosofe Arianne Betti van de Vrije universiteit van Amsterdam is zo iemand die tijd, geld en middelen verspilt. In Jip en Janneketaal weet ze uit te leggen wat er onder waarheid verstaan wordt. Dit in een filmpje van De Jonge Academie, een initiatief van De Volkskrant (http://www.volkskrant.nl/vk/nl/3600/VkAkademie/article/detail/1874216/2011/04/12/De-Jonge-Akademie-Wat-is-waarheid.dhtml, bekeken 13-5-2011). Ze vraagt zich af of waarheid consensus is, dat we het met elkaar eens zijn. En ze verwijst naar Plato door te stellen dat waarheid een weerspiegeling van de werkelijkheid kan zijn. Een retorische (non)vraag waar geen antwoord op mogelijk is voor de constructivist (hoort in de categorie 'is er een god', is er een leven na de dood'?) Maar dan begaat de filosofe een faux pas van jewelste, want ze meent dat het volgende dat ze gaat zeggen van onmeetbaar belang is en zelfs de enige waarheid vormt. Ik zal het even letterlijk aanhalen zodat er geen misverstand over kan bestaan wat ze zegt: "Of dat wat we zeggen waar is, alleen als het klopt met hoe het echt zit." Dit veronderstelt dat er een ‘echte waarheid’ is, waaraan je zaken kan toetsen en dat is flauwekul, zoals deze filosofe hoort te weten. Deze definitie komt trouwens van de Poolse logicus en wiskundige Alfred Tarski en beschrijft niet de waarheid, maar is een definitie van het waarheidscriterium van uitspraken in de taal. Waarheid (absolute waarheid) kan eenvoudig niet bestaan omdat er altijd twijfel moet zijn. Verder schept iedereen zijn eigen waarheid; consensus is er wanneer mensen afspreken op een bepaald terrein iets voor de waarheid te houden. Vaak worden dit dan 'wetten' genoemd, of wordt er beweerd dat het de enige verklaring voor het waargenomene is.

Schrijnende voorbeelden van zulke waarheidsafspraken zijn: de relativiteitstheorie van Einstein, de evolutietheorie van Darwin, mathematische fantasieën als zwarte gaten, de Big Bang, dark matter en dark energy, maar ook bedenksels als de Donkere Eeuwen van Griekenland. Dit zijn enkele voorbeelden waarbij de consensus ons zegt 'hoe het echt zit'. Aristoteles zei al dat opvattingen van gezaghebbenden of van een meerderheid als gezaghebbende waarheid kunnen worden beschouwd. Dat men daarbij de toets der kritiek uit het oog verliest, waarna de dwalingen groteske vormen aannemen, zoals gebeurd is in alle bovengegeven voorbeelden, en tegengeluiden onder de tafel schuift en verkettert is een gegeven. In dat opzicht zijn de aanhangers van bijvoorbeeld Darwin net zo onverbeterlijk en onwrikbaar als de creationisten die ze van wetenschappelijke onwaarheden betichten.

Veel wetenschap is gebaseerd op eerdere modellen. Bestudeer je bijvoorbeeld het ontstaan van de Melkweg, dan neem je ideeën van Herschel en Kant over en bedenk je bijvoorbeeld dat de Melkweg gevormd is uit andere melkwegstelsels, door die op te eten a.h.w. Vervolgens verklaar je dit model tot absolute waarheid, leg je er wat waarnemingsgegevens naast die dit lijken te bevestigen en presto, je 'weet' hoe de Melkweg gevormd is. Daarop schiet je een satelliet de ruimte is die dit allemaal nog eens dunnetjes bevestigd (onwelvoeglijke data wordt natuurlijk niet gebruikt). Zo zien we een proces van model op model op model gestapeld, waarbij niemand zich meer af lijkt te vragen of die modellen kloppen. Afwijkingen worden dan ook door ad hoc ideeën opgevuld, aangepast, noem maar op en zo wordt langzamerhand hetgeen wij observeren in de ruimte tot een model wat weinig lijkt op hetgeen wij observeren in de ruimte. Andere harde wetenschappen doen het net zo.

 

Bestudeer je de aarde, dan 'weet' je al dat onze planeet miljoenen jaren oud is en van daaruit verklaar je wat je tegenkomt. Je denkt te weten dat erosie de oudste gesteenten op onze planeet heeft uitgewist, en dan ga je naar de maan waar geen erosie zou zijn en de oudste gesteenten zo voor het oprapen liggen. Een eenvoudige vergelijking leert je dan alles over het ontstaan van de aarde en de maan. Opnieuw zien we de opstapeling van modellen, de accumulatie van kennis, die tot een bepaald beeld leiden. Of dat een goed beeld is, of een gewrochten fantasie, lijken weinigen zich nog af te vragen. Maar met in het achterhoofd dat waarheid niet bestaat en eenieder zijn eigen waarheid vormt en dat die aparte waarheidjes onder consensus tot paradigma's, geloven, wanen en andere stelsels worden gesmeed, moeten we hoogst voorzichtig zijn betreffende het waarheidsgehalte (of zo de lezer wil, het werkelijkheidsgehalte) van deze stelsels. We moeten ze wantrouwen en scepsis en twijfel dienen de overhand te hebben.

Ik daag eenieder uit om bewijs te leveren van hoe een wetenschap de wereld ziet. Maar dan bewijs dat origineel is, niet gewoon wijzen op een boek van een wetenschapper, maar zelf het bewijs vergaren en presenteren. Geen opstapeling van modellen dus, maar origineel onderzoek. Bewijs dan nog maar eens dat de aarde om de zon draait, of dat wat wij sterren in de ruimte noemen niet gewoon gaten in een omhulsel rond de aarde zijn. Bewijs dan maar eens dat de zon een thermonucleaire energiebron heeft, dat zwaartekracht een vervorming van de tijdruimte (wat dat ook moge zijn) is, dat de aarde viereneenhalf miljard jaar oud is. Al deze theorieën zijn opstapelingen van ideeën en modellen. Sommige lijken logisch, maar wanneer we naar het ontstaan van het model of het idee kijken worden ze belachelijk. Ik gaf al een enkel voorbeeld om te illustreren dat wat wij voor de werkelijkheid en de waarheid aanzien, de grootst mogelijke wanen, verdraaiingen en leugens zijn. Mijn uitdaging staat, maar ze staat er niet voor de fundamentalisten onder ons. Ze staat voor de twijfel die je ondervindt wanneer je zelf onderzoek gaat doen en je realiseert dat wat je denkt te weten vals is en wat je nog niet weet mogelijk de moeite van het weten niet waard is. maar toch wil je meer weten. Als je dan, net als ik, tienduizenden boeken heb doorgewerkt, oneindig veel ideeën de revue hebt laten passeren, en in al die gevallen (anomalieën optellend) er achter bent gekomen dat je nog steeds niet begrijpt hoe de zaken in elkaar steken. Eenvoudig omdat je gezonde verstand (je wantrouwen en twijfel) je zegt niets te geloven.